TROUW - 13 Nov 2009
TROUW, 13 Nov 2009, by Henriette Lakmaker — "Koude Oorlog stond film over Neurenber in de weg"
NRC HANDELSBLAD - 12 Nov 2009
De VOLKSKRANT - 11 Nov 2009
Bij de berechting van oorlogsmisdaden spelen filmbeelden een grote rol. Ook van het proces zelf worden films gemaakt. Maar spreken die de ’waarheid’?
Nu de tribunalen voor het voormalig Joegoslavië en Rwanda over niet al te lange tijd sluiten, is het de vraag hoe de gevoerde processen zullen voortleven. Het proces tegen Milosevic, bijvoorbeeld, hoe zal dat de geschiedenis in gaan? Film en documentaire zullen daarbij een belangrijke rol spelen. Dat is al zo sinds het proces tegen de nazi-leiders in Neurenberg, in 1946.
Deze week is in Den Haag de gerestaureerde film ’Nuremberg, its Lesson for Today’ in première gegaan. Het is het gefilmde verslag van het proces zelf, inclusief de films en foto’s uit de nazitijd die tijdens het proces als bewijsmateriaal werden vertoond. De Amerikaanse hoofdaanklager Jackson liet destijds tijdens het proces beelden zien van de rol van de nazi-top en van de wreedheden die, door hen aangestuurd en veroorzaakt, werden gepleegd. Bovendien wilde hij wilde dat het proces integraal zou worden gefilmd en dat er een documentair verslag worden gemaakt van het proces zelf. „Een beeld is duizend woorden waard”, vond Jackson.
Van Jacksons opzet een documentaire over het proces de wereld in te sturen als een baken van recht tegenover oorlog, kwam echter weinig terecht. Trouw beschreef gisteren, (buitenland, ’Koude Oorlog stond film over Neurenberg in de weg’) hoe onder druk van politieke belangen de film wel werd gemaakt, maar daarna buiten Duitsland nooit is vertoond. Het originele negatief werd vernietigd en de Engelstalige kopie verdween uit het publieke domein.
De geschiedenis van de ’verdwijning’ van de Neurenberg-film (inclusief de schokende beelden erin) is onthullend. Het laat zien hoezeer de verslaglegging van een proces waarin oorlogsmisdaden werden berecht, net zoals het proces zelf, van begin tot einde onder politieke druk kan staan.
Dat is een les voor vandaag.
De conflicten gingen destijds met name over de vraag welk doel de film moest dienen en welke beelden het meest ’geschikt’ waren. De makers wilden een film maken die dicht bij de rol van het proces zelf zou blijven door het bewijs te presenteren, de verdediging de kans te geven te reageren en te laten zien hoe de verdachten op basis van dat bewijs werden veroordeeld. Anderen echter, wilden een film die een beeld gaf van de goede werken van de Amerikanen in het verslagen Duitsland.
Washington vond aanvankelijk dat de film meer drama moest vertonen, meer gruwelijke beelden uit de kampen, meer slachtoffers. Maar toen de Koude Oorlog op gang kwam, gaf de politiek opportuniteit de doorslag. De film kwam niet van pas, want de Duitsers waren de nieuwe vrienden in de strijd tegen de Sovjet-Unie.
Inmiddels is het een bekend patroon. Filmbeelden worden gebruikt als bewijsmateriaal tijdens processen over oorlogsmisdrijven. In Jeruzalem, waar in de jaren zestig Eichmann terecht stond, werd een film vertoond over de concentratiekampen.
Ook bij de Tribunalen in Den Haag wordt film ingezet in de verslaggeving over of commentaar op de processen. Tijdens het Milosevic-proces is –als bewijsmateriaal– onder meer de videofilm gedraaid waarop is te zien hoe een paramilitaire eenheid, de ’Schorpioenen’, jonge mannen uit Srebrenica executeerde.
Bij de Tribunalen en het Strafhof behoort beeldmateriaal tot de dagelijkse werkelijkheid van het strafproces. Deze beelden gaan vervolgens een eigen leven leiden buiten de rechtszaal. De Schorpioenenfilm ging als een schokgolf door Servië, misschien ook wel juist omdat de opnamen waren gemaakt door de daders zelf.
Bij het Joegoslavië Tribunaal staan er standaard zes camera’s in de rechtszaal. In beginsel kan iedere procesdeelnemer onafgebroken worden gefilmd. Een regisseur stelt ter plaatse een band samen uit de zes opnamen, waarop in beginsel alleen of vooral degene is te zien die aan het woord is.
Bij het maken van een documentaire over een proces bij de hedendaagse Tribunalen stuit men echter op moeilijkheden. Zo zijn er nauwelijks ’luistershots’. Als een getuige een aangrijpend verhaal vertelt, is op de band vrijwel nooit te zien hoe de verdachte of de rechters reageren. Het probleem is dat documentairemakers moeten schipperen met het beschikbare materiaal, willen ze een enigszins levendig verhaal construeren. Soms monteren ze reacties van betrokkenen die uit geheel andere momenten in het proces afkomstig zijn, tussen andere beelden.
Alleen al de duur van dit soort porcessen dwingt tot knippen, plakken en vooral heel veel weggooien. Er verschijnen iedere week ’filmische’ samenvattingen van de processen bij het Joegoslavië Tribunaal, verzorgd door news agency Sense, dat ook al een groot aantal documentaires over en naar aanleiding van de processen heeft geproduceerd. Medewerker Mirko Klarin zegt: ’We moeten de feiten hergroeperen, maar niet veranderen’.
Maar bij hergroeperen zijn er vele keuzemomenten. De blik van de regisseur levert de eerste vertekening op. De makers van de film ’Un Specialiste’ over het Eichmann-proces hebben in een boek ooit precies beschreven waar zij door het opnemen of weglaten van fragmenten keuzen hebben gemaakt. Ook in de film over het Neurenberg-proces is bij gebrek aan opnamen van de reacties van Goering en de zijnen op bijvoorbeeld getuigenverklaringen en beelden uit de concentratiekampen, geschoven met de paar beelden die wél beschikbaar waren.
Toch is er een grens. Een documentaire die pretendeert een verslag te zijn, maar die zelf een strafproces wordt, voert de manipulatie te ver.
Het is een illusie dat beelden een objectiever verslag geven van de werkelijkheid in de rechtszaal dan woorden. Om een recenter voorbeeld te geven: in de rechtszaal kijkt een getuige rustig naar beneden terwijl hij op zijn koptelefoon de vertaling van de vraag hoort.
Maar in een documentaire over het Milosevic-proces werd zo’n beeld gebruikt om te laten zien dat de getuige –die volgens de regisseur had gelogen en door Milosevic als zodanig was ontmaskerd– er ’verslagen’ het zwijgen toe deed.
Dit is het herschrijven van het proces. Wie het proces overdoet door beelden te manipuleren, bedriegt het publiek.
De gerestaureerde film over de Neurenbergse processen laat zien hoe voor, tijdens en na afloop van het maken van de film keuzen zijn gemaakt. Die keuzen zijn bepalend voor de perceptie van latere generaties. Want, uiteindelijk is er maar één strafproces. Dat speelt zich af in de rechtszaal. Daarna worden het verhalen, op papier, in geluid, in digitale data of in beeld.
De vertoning van ’Nuremberg: Its Lesson for Today’ is een initiatief van de stichtingen Movies that Matter, het Nationaal Archief en Praemium Erasmianum. De film is de komende weken te zien in Tilburg, Den Haag, Maastricht en Arnhem, met een inleiding door producent Sandra Schulberg. Meer Informatie op www.moviesthatmatter.nl.
Van onze verslaggever Cor Speksnijder − 11/11/09, 00:00
Achtergrond..
DEN HAAG De film was zestig jaar lang ‘begraven’. De documentaire die in opdracht van de Amerikaanse regering was gemaakt over het proces van Neurenberg, waar 22 kopstukken van het nazibewind terechtstonden, werd niet geschikt geacht voor het Amerikaanse publiek en verdween eind jaren veertig in een archief. Deze week gaat Nuremberg: Its Lesson for Today in première in Den Haag.
Film speelde een belangrijke rol in het unieke proces tegen onder anderen Hermann Göring, Joachim von Ribbentrop, Albert Speer en Arthur Seyss-Inquart. De Amerikaanse hoofdaanklager bij het Internationale Militaire Tribunaal, Robert Jackson, wilde de verdachten veroordeeld krijgen op basis van hun eigen documenten, aantekeningen en filmopnamen.
Twee Amerikanen, de broers Budd en Stuart Schulberg, kregen opdracht beelden te verzamelen die voor de bewijsvoering konden worden gebruikt. En Jackson besloot de rechtszittingen op film te laten vastleggen. Stuart Schulberg werd regisseur.
Het resultaat van Schulbergs werk is een beknopt verslag van het elf maanden durende proces, afgewisseld met gruwelijke oorlogsbeelden die ook in de rechtszaal zijn getoond. Na het proces, dat op 1 oktober 1946 eindigde met het voorlezen van de vonnissen, was de Duitse versie van de documentaire – Nürnberg und seine Lehre – veelvuldig te zien in Duitse bioscopen. De Duitsers moesten lessen trekken uit hun verleden.
Met de Engelstalige versie liep het anders. Voordat Schulberg daarmee klaar was bleek dat de Amerikaanse ministeries van Oorlog en Buitenlandse Zaken er geen behoefte meer aan hadden. De film paste niet meer in het Amerikaanse beleid om Duitsland op de been te helpen en een volwaardige plaats te geven in een democratisch Europa.
De schokkende beelden van het wegvoeren van Joden, van concentratiekampen, gaskamers en massagraven, gingen in Amerikaanse ogen moeilijk samen met de Marshallhulp voor Europa. Het Amerikaanse publiek stond toch al sceptisch tegenover die grootschalige financiële steun en deze documentaire zou het verzet alleen maar aanwakkeren. Bovendien had zich een nieuwe vijand aangediend: de Sovjet-Unie.
De onafgemaakte film ging op de plank en bleef daar totdat Sandra Schulberg, filmmaakster en dochter van regisseur Schulberg, van het bestaan van de documentaire hoorde en zich ten doel stelde het werk van haar inmiddels overleden vader af te maken en in roulatie te brengen. In het Haagse Filmhuis vertelde ze dinsdag dat ze vijf jaar heeft gewerkt aan de restauratie van de film.
Ze gebruikte de originele Duitse versie, omdat die kwalitatief beter was dan de Engelse. Omdat de geluidsband zoek was, maakte ze een nieuwe soundtrack op basis van de originele geluidsopnamen van het tribunaal. Behalve de Engelstalige verteller zijn in de documentaire de verklaringen van de verdachten in het Duits te horen. Schulberg koos ervoor de korrelige beelden niet al te zeer op te poetsen, om hun authenticiteit te benadrukken. Ze heeft één stukje film opgenomen dat pas na het proces door haar vader was ontdekt: beelden van een uitgemergelde man die een ruimte wordt binnengeleid waarop de uitlaat van een vrachtwagen is aangesloten.
Schulberg deed soms wonderlijke ontdekkingen. Zo bleek de componist van de achtergrondmuziek van Nürnberg und seine Lehre, Hans-Otto Borgmann, een nazicollaborateur te zijn geweest. ‘Van zijn hand is het ‘volkslied’ van de Hitlerjugend. Borgmann was eerst geweigerd, maar bij een tweede sollicitatie werd hij aangenomen voor het werk aan de documentaire.’
Ondanks de betrekkelijk lage restauratiekosten van 14 duizend euro kostte het Schulberg enige moeite dat geld bijeen te krijgen. ‘Ik ben misschien een slechte fundraiser.’ Het in Den Haag gevestigde Nationaal Archief is een van de instituten die bijsprongen. Als dank krijgt het de film in beheer.